Soạn bài Hai quan niệm về gia đình và xã hội SGK Ngữ văn 12 tập 2 Chân trời sáng tạo

- Trang phục: Kín đáo. Dân thường chủ yếu mặc đồ bằng vải gai, vải bông, đay, đũi… và các màu nâu, đen, màu của bùn đất, cây cối. Họ mặc áo dài, áo nâu sòng, áo tứ thân, vấn khăn mỏ quạ, đội nón quai thao, nón lá…

- Xe cộ: Thô sơ, xe đạp, xích lô,…

- Nhà cửa: Có đặc điểm của kiến trúc Đông Dương, mái nhà dốc lợp ngói ta,…

Hình ảnh trên cho ta thấy những nét đặc trưng chỉ có ở nước ta thời Pháp thuộc. Việt Nam  đầu thế kỉ XX vừa mang nét đẹp truyền thống, lại có nét hiện đại do văn hóa phương Tây du nhập:

- Trên đường là tàu hỏa, xích lô, xe đạp đi lại. Những phương tiện du nhập từ châu Âu vào Việt Nam.

- Hai bên đường là những tòa nhà 2 tầng với lối kiến trúc truyền thống đan xen hiện đại.

- Trên vỉa hè là dòng người đi lại tấp nập, nam mặc vét, nữ mặc áo dài tân thời cải tiến từ những chiếc áo dài truyền thống.

- Ông chủ: Nhiệm vụ mang ý nghĩa lớn lao, cao cả là cải cách cả một xã hội.

- Bà chủ: Nhiệm vụ mang ý nghĩa giản đơn hơn, chỉ là quét dọn lại cửa tiệm.

Đặt tác phẩm vào bối cảnh văn hóa Việt Nam ở thập kỉ 30 của thế kỉ XX, những mẫu trang phục của tiệm may Âu hóa và cách đặt tên cho những bộ trang phục đó thể hiện sự táo bạo và đi ngược quan niệm truyền thống về cái đẹp.

Phụ nữ xưa thường mặc trang phục theo phong cách kín đáo. Bốn thân áo bên ngoài tượng trưng cho tứ thân phụ mẫu: cha mẹ mình và cha mẹ người thương, thân áo thứ năm đại diện cho người mặc. Áo luôn có năm cúc, thể hiện đạo lý làm người: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Tuy nhiên, những trang phục được nói đến trong tác phẩm lại có sự cắt xẻ táo bạo hơn so với trang phục truyền thống, nó “hở tay và hở cổ”, “hở đến nách và hở nửa vú”. Rõ ràng, những bộ trang phục này đã có sự cái tiền do du nhập của văn hóa phương Tây. Ngoài ra, những cái tên được đặt cho các bộ trang phục đó chẳng ăn khớp với nhau. Cái tên không thể hiện được phong cách của trang phục.

Ngôn ngữ của ông Typn lúc này khác xa với ngôn ngữ khi ông nói chuyện với Xuân Tóc Đỏ ở đầu đoạn trích. Nếu ở đầu đoạn trích, ông sử dụng rất nhiều từ tiếng ngoài thì lúc này, ông sử dụng toàn tiếng mẹ đẻ.

- Thời điểm: Buổi trưa

- Ý nghĩa: Với ông bà Văn Minh, đây là lúc giao cho Xuân một công việc thực chất chỉ là dọn dẹp, lau chùi nhưng được khoác lên cái vỏ mĩ miều “giúp xã hội trong việc Âu hóa”. Với ông Typn, đây là lúc giao cho Xuân làm “văng-đơ” bán hàng nhưng được khoác lên cái vỏ mĩ miều “chỉ bảo cho khách có một cái gu”. Đoạn đối thoại này chuẩn bị cho Xuân không chỉ kiến thức về các mốt thời trang, mà còn giúp hắn nhận thấy sự “hai mặt” của tiệm may Âu hóa và công việc cải cách thời trang này, giúp hắn phát huy triệt để sự “hai mặt” ấy trong đoạn tiếp theo.

Đoạn đối thoại giữ Xuân Tóc Đỏ với ông bà Văn Minh, ông Typn về công việc trong tiệm may diễn ra vào buổi trưa, khi ông bà Văn Minh, ông Typn chuẩn bị đi ăn trưa.

Vai trò: Đoạn trò chuyện mở đầu cho câu chuyện, dẫn dắt đến những câu chuyện khôi hài phía sau.

Với kinh nghiệm bán báo dạo, bán thuốc lậu, nhặt bóng ở sân quần vợt,… Xuân có lợi thế là tinh ranh, quan sát giỏi, khéo nói, khéo nịnh nọt, phản ứng nhanh nhạy. Đó là những đặc tính hắn thu nhận được từ đời sống lang thang trên lề đường.

Xuân chiếm được lòng tin của vợ ông Typn nhờ tinh ranh, nhanh chóng học được từ ông bà Văn Minh và ông Typn cách tự tô vẽ cho bản thân những giá trị mình không có; quan sát giỏi; phản ứng nhanh nhạy, nắm bắt tâm lí không hài lòng về chồng của bà Typn để bán hàng; khéo nói và khéo nịnh nọt.

Trong văn bản trên, “thế mạnh’” trong khả năng ăn nói của Xuân đã khiến cho hắn chiếm được lòng tin của vợ ông Typn. Điều đó được thể hiện qua các chi tiết đoạn hội thoại giữa bà Typn với Xuân:

- “Bẩm, trông bà chỉ có vẻ lương thiện đứng đắn thôi chứ không tân thời mấy ạ…

- Thưa bà, chúng tôi không chỉ cải cách bề ngoài như lời gièm pha của phái đạo đức hủ lậu đâu. Vả lại… thưa bà… tiến theo luật tiến hóa chung của xã hội… giữa buổi canh tân này, cái gì là bảo thủ thì bị đào thải đi… Quần áo để làm tăng vẻ đẹp, không cốt cách che đậy…”

Cách nói chuyện của Xuân đã khiến bà Typn tin tưởng hắn và một mực phải thay đổi phải thay đổi trang phục của mình sao cho bắt kịp thời đại. Thậm chí, bà sẵn sàng, cãi lại chồng để theo đuổi phong cách này.

Công việc ở tiệm may dạy cho Xuân về những giá trị ảo, lòe loẹt nhưng rỗng tuếch của xã hội thượng lưu Hà Nội thời thuộc địa và sự mánh khóa, giả dối, hai mặt của xã hội đó. Điều này thể hiện ở cả vợ chồng Văn Minh, ông Typn và ông nhà báo.

Trong đoạn trích, có thể thấy Xuân đã học rất nhanh những cái tên lòe loẹt (ngây thơ, chinh phục,…) của những bộ trang phục vốn dĩ chỉ là lố lăng, hở hang; những mánh khóe bán hàng bằng cách lên mặt ban ơn cho khách hàng và xã hội. Đồng thời, Xuân cũng hiểu rất nhanh cái gọi là giá trị “văn minh”, đó chỉ là cái vỏ giả dối che đậy sự ích kỉ, bảo thủ bên trong. Tất cả điều đó được Xuân vận dụng triệt để trong hành trình tiến thân sau này, khi hắn ta dùng manh khóe và sự giả dối của giai cấp thượng lưu để lừa gạt chính họ, leo lên vị trí rể nhà Văn Minh và anh hùng cứu quốc.

Công việc ở tiệm may Âu hóa có ý nghĩa quan trọng đối với công cuộc tiến thân, của Xuân sau này. Bởi lẽ, khi vào làm việc ở đây, hắn được tiếp xúc với nhiều kiểu người khác nhau, học được cách ăn nói sao cho khéo léo, phù hợp, được rèn luyện kỹ năng nói chuyện để lôi kéo người đó nghe theo hoặc làm theo gợi ý của hắn.  Em đã nhận ra điều này qua rất nhiều chi tiết, ví dụ như chi tiết:

- Ông Typn dạy Xuân cách nhận diện và gọi tên trang phục, cách nói chuyện với khách hàng.

- Cuộc đối thoại của Xuân với vợ ông Typn.

- Tích cách của ông Typn: Thô bạo, lỗ mãng với người yếu thế hơn mình (như Xuân và vợ mình), nhưng lại tỏ ra kẻ cả, cao ngạo, đạo đức giả.

- Quan niệm của ông Typn về việc “cải cách trang phục” và “cải cách xã hội”: Phụ nữ cần thay đổi trang phục tân thời, nhưng vợ ông thì không; xã hội cần Tây hóa, nhưng gia đình ông vẫn phải theo lối cổ. Như vậy, có thể thấy lời kêu gọi cải cách của ông chỉ là giả dối, sáo rỗng, là một cách để ông khoe khoang cái danh xưng nhà mĩ thuật “tiến bộ”.

- Chủ đề: Sự giả dối của cuộc cải cách y phục nói riêng và cải cách xã hội nói chung trong xã hội thượng lưu Hà Nội thời thuộc địa Pháp.

- Chủ đề văn bản: Mâu thuẫn giữa đổi mới và bảo thủ trong gia đình và xã hội.

- Ý nghĩa đối với việc thể hiện chủ đề của những hành động, lời nói của vợ chồng Văn Minh và ông nhà báo trong đoạn trích trên là: 

+ Vợ chồng Văn Minh: Qua hành động và lời nói của hai người, ta có thể thấy, họ đại diện cho nhóm người theo đuổi sự đổi mới xã hội, sính ngoại. Họ theo đuổi một cách bất chấp không quan tâm có phù hợp văn hóa truyền thống. Họ tự đặt cho mình là người đã góp công vào quá trình giúp xã hội trong cuộc Âu hóa.

+ Ông nhà báo: Qua hành động và lời nói của ông, có thể thấy, ông nhà báo là người đại diện cho nhóm người theo đuổi lối suy nghĩ cũ, bảo thủ, không đồng ý với đổi mới, quan niệm xã hội du nhập từ phương Tây. 

=> Vợ chồng Văn Minh và ông nhà báo là đại diện của mâu thuẫn giữa giữa đổi mới và bảo thủ, giữa các xu hướng hiện đại hóa và gìn giữ truyền thống. Đây là những mối quan tâm mà mọi xã hội, bất kể xưa, nay, Đông hay Tây đều có. Nó cho thấy một sự thật là cả sự cấm đoán, cản trở lẫn sự cổ xúy hô hào vô tội vạ cho những cái tưởng là mới trong cuộc sống đều có thể lố bịch hay kệch cỡm như nhau.

- Xuân Tóc Đỏ không hiểu “nghĩa lí cái việc cải cách của ông cai thợ may” vì từ nhỏ đến lớn, hắn chỉ đi làm thuê lặt vặt, chưa từng tham gia vào guồng máy kiếm lợi bằng cách lừa dối cả xã hội như ông bà Văn Minh, ông Typn hay ông nhà báo. Ông bà Văn Minh và ông Typn cần khách đến cửa hàng may mặc để kiếm tiền và cũng cần cái tiếng “cải cách xã hội” như chính cái tên hào nhoáng mà họ đặt cho mình. Ông nhà báo cần khách đặt viết bài quảng cáo hiệu may, cần bạn đọc mua báo và cũng cần cái danh “nhà báo tiến bộ”. Vì vậy, họ tâng bốc, tung hô những giá trị ảo như “văn minh”, “Âu hóa” để cả xã hội chạy theo như những con thiêu thân, từ đó kiếm lợi cho mình.

- Người kể chuyện thể hiện rõ thái độ mỉa mai và quan điểm coi cuộc cải cách Âu hóa chỉ là một sự lừa dối đối với xã hội.

Theo em, “nghĩa lí cái việc cải cách của ông cai thợ may” mà Xuân Tóc Đỏ băn khoăn không hiểu, thực chất là mâu thuẫn trong quan niệm canh tân trong gia đình và xã hội của ông cai thợ may. Ông cai thợ may là người luôn hô hào cải cách, Âu hóa đất nước. Ông ta thiết kế ra rất nhiều bộ trang phục mà Xuân Tóc Đỏ phải nghĩ rằng “cái gì nhố nhăng thì mới là tân thời”. Tuy nhiên, trong cuộc tranh cãi giữa ông Typn và vợ ông ta, người đọc lại thấy một góc nhìn khác, ông Typn không đồng ý cho vợ mình tham gia “cuộc Âu hóa”. Sâu trong tư tưởng của ông ta vẫn rất bảo thủ với quan niệm cũ, phụ nữ là nói “vợ con chị em người khác, chứ không phải vợ con chị em của ta”, phụ nữ thì “cứ phải theo cổ, không được đang ăn mặc tân thời hay khiêu vũ, mai chợ phiên rồi về nhà chửi lại mẹ chồng bằng những lí thuyết bình quyền với giải phóng”.

Qua văn bản này, tác giả thể hiện thái độ lên án, phê phán đối với cái xấu xa kệch cỡm, cái lố bịch, ngốc nghếch, giả dối của công cuộc Âu hoá, phương Tây hoá ở đô thị Việt Nam vào thập niên 30 của thế kỉ XX.

Ngôn ngữ, lời nói của các nhân vật trong đoạn trích cho thấy sự mâu thuẫn giữa hai kiểu ngôn ngữ khác nhau, một bên sang trọng, hào nhoáng, một bên tầm thường, thô thiển:

So với các tác phẩm tự sự trung đại (ngôn ngữ trau chuốt, thuẩn nhất, hầu như các nhân vật đều nói cùng một kiểu ngôn ngữ), thì Số đỏ cho thấy một hình thức ngôn ngữ phong phí, sinh động, phức tạp, dung chứa những thành tố mâu thuẫn nhau tạo ra tiếng cười.

Đặc điểm của phong cách hiện thực:

- Về đề tài và cảm hứng: Viết về cuộc sống đời thường chân thực, thường hàm chứa những mâu thuẫn xã hội gay gắt, với cảm hứng phê phán, bóc trần những mặt khuất tối thực tại.

- Về nguyên tắc tổ chức hệ thống hình ảnh từ ngữ, nhân vật: Tập trung xây dựng những tính cách và hoàn cảnh điển hình, vừa sống độn, độc đáo lại vừa phổ quát, đại diện cho nhưng hoàn cảnh, tính cách số phận phổ biến trong xã hội.

Đặc điểm của phong cách hiện thực thể hiện như thế nào trong văn bản là tái hiện chân thực hiện thực xã hội, có tính chân thật cao và thấm đượm tinh thần nhân đạo.

Các thủ pháp trào phúng:

 - Xây dựng nhân vật trào phúng qua tính cách.

 - Biến nhân vật thành những con rối đi đứng, nói năng, ứng xử một cách máy móc bất chấp hoàn cảnh có phù hợp hay không

Vai trò của các thủ pháp trào phúng: dùng tiếng cười để xây dựng tư tưởng, tính cách cho nhân vật. Qua đó, bộc lộ tư tưởng phê phán cái xấu xa, lạc hậu, thoái hóa, rởm đời đang tồn tại trong xã hội lúc bấy giờ.