Hêraclít

Chuẩn mực của mọi sự vật theo Hêraclít đó là logos (theo tiếng Hy Lạp cổ nghĩa là từ ngữ) được hiểu không chỉ là từ ngữ, mà còn là quy luật khách quan của vũ trụ, quy định trật tự và chuẩn mực của mọi cái. Logos cũng chính là lửa, nhưng dưới góc độ xem xét cúa trí tuệ. Vì vậy giữa logos và lửa không thể tách rời nhau, bởi thế giới chính là ngọn lửa cháy vĩnh viễn, mà logos là trật tự thống trị thế giới, là quy luật của tồn tại, đảm bảo sự phát triển hài hòa của thế giới. Theo cách hiểu của Hêraclít, logos tồn tại cà dưới dạng khách quan và chủ quan. Logos khách quan là trật tự khách quan của mọi cái đang diễn ra trong thế giới, biến cả thế giới thành một chỉnh thể thống nhất đầy sống động. Logos chủ quan là từ ngữ, học thuyết, lời nói, được Hêraclít hiểu như là chuẩn mực của mọi hoạt động tư tưởng, suy nghĩ của con người. Người nào càng tiếp cận được nó bao nhiêu thì càng thông thái bấy nhiêu. Nhà biện chứng lỗi lạc thời cổ đã tiếp cận được với quan niệm đúng đắn cho rằng về nguyên tắc thì logos chủ quan phải phù hợp với logos khách quan, nhưng nó biểu hiện ở từng người có khác nhau. Phù hợp với logos khách quan tức là những quy luật vận động khách quan của thế giới được coi là tiêu chuẩn đánh giá mọi hoạt động, suy nghĩ của con người.

Dưới con mắt của Hêraclít, mọi sự vật trong thế giới của chúng ta đều thay đổi, vận động, phát triển không ngừng. Hêghen nhận xét: "khi nói ràng mọi cái đang trôi đi, Hêraclít coi sinh thành là phạm trù cơ bản của mọi tồn tại". Chúng ta không bao giờ quên luận điểm bất hủ của Hêraclít: ‘Chúng ta không thể tắm hai lần trên cùng một dòng

sông". Mọi cái chỉ xảy ra có một lần, không lặp lại mặc dù giữa các sự vật có thể có sự kế thừa nhất định.

Hêraclít thừa nhận sự tồn tại và thống nhất của các mặt đối lập nhưng trong các mối quan hệ khác nhau. Chẳng hạn, “đối với loài cá - ông nói - thì nước là rất cần thiết cho sự sống, nhưng đối với con người thì đó là một độc tố có hại ", cũng như "một con khỉ dù đẹp đến đâu nhưng vẫn là xấu nếu đem so nó với con người”². Bản thân logos là sự thống nhất của các mặt đối lập. Vũ trụ là một thể thống nhất, nhưng trong lòng nó luôn luôn diễn ra các cuộc đấu tranh giữa các sự vật, lực lượng đối lập nhau. Nhờ các cuộc đấu tranh đó mà mới có hiện tượng sự vật này chết đi, sự vật khác ra đời. Điều đó làm cho vũ trụ thường xuyên phát triển và trẻ mãi không ngừng. Vì thế đấu tranh là vươngquốc của mọi cái, là quy luật phát triển của vũ trụ. Bản thân cuộc đấu tranh giữa các mặt đối lập luôn diễn ra trong sự hài hòa nhất định, dựa trên sự quy định của logos. Đối với thế giới, theo Hêraclít - thì cái ác, cái bần tiện là tương đối, còn cái thiện, cái cao cả là tuyệt đối, nhưng đối với chúa Trời thì mọi cái đều tốt đẹp cả.

Nhận thức luận và nhân bản học: Nếu như các nhà triết học trường phái Milê chỉ chủ yếu bàn đến những vấn đề bản thể luận, thì Hêraclít, bên cạnh đó, còn phân tích nhiều vấn đề nhận thức luận. Một mặt, ông đánh giá cao vai trò của các giác quan trong nhận thức các sự vật đơn lẻ, cho rằng chúng đem lại cho ta những hiểu biết xác thực và sinh động về sự vật, mặt khác, cho rằng mục đích tối cao của chúng ta là nhận thức logos, nhận thức sự thống nhất của vũ trụ và sự thông thái tối cao. Tuy nhiên, đây là một việc đầy phức tạp, cho nên mặc dù logos tồn tại vĩnh viễn và trong cuộc sống của mình, con người thường xuyên tiếp cận với nó, nhưng ít người hiểu được. Chỉ có một số nhà thông thái hiểu được logos, nhưng cần nhấn mạnh rằng người biết nhiều chưa hẳn đã là thông thái.

Linh hồn con người, theo Hêraclít, cũng chỉ là một biểu hiện của lửa. Do trong con người ngoài lửa ra còn có cả những chỗ ẩm ướt cho nên mỗi sinh ra người tốt, người xấu. Linh hồn con người là sự thống nhất của hai mặt đối lập - cái ẩm ướt và lửa. Ở người nào càng nhiều yếu tố lửa bao nhiêu thì anh ta càng tốt bấy nhiêu vì tâm hồn anh ta khô ráo. Và chính yếu tố lửa trong tâm hồn con người đó là logos của nó. Nhưng phần đông mọi người sống chủ yếu theo những suy nghĩ, quan niệm riêng của mình chứ chưa hiểu và tuân theo logos, do vậy họ là những người tầm thường. Hạnh phúc không phải là sự hưởng lạc đơn thuần về thể xác mà là ở việc biết suy nghĩ, nói và hành động tuân theo thế giới tự nhiên, ở đây nhà biện chứng lỗi lạc thời cổ có nhiều quan niệm sâu sắc và đúng đắn. Lênin đánh giá cao nhũng quan niệm đó của Hêraclít, cho rằng chúng đã thể hiện một trong những điểm cơ bản của phép biện chứng.

Loigiaihay.com