Từ nhân học sinh học tới nhân học văn hóa

A.Gêlen (A.Gehlen) là đại biểu nổi bật của xu hướng nhân học sinh học.

Luận đề về vô thức trong sự hiện hữu của con người và luận đề của Nitse về con người với tư cách là "động vật chưa được xác định" là yếu tố xuất phát của nhân học triết học của A.Gêlen.

A.Gêlen xác lập sự khác biệt có tính chất nguyên tắc giữa người và động vật là ở tổ chức sinh học của chúng. Do đó, ông bác bỏ lý thuyết nhị nguyên của M.Sêlơ về đời sống và tinh thần, mặc dù ông thừa nhận tính tinh thần là đặc tính của con người.

Theo Gêlen, tinh thần không có nguồn gốc ngoài cuộc sống, mà là khả năng hiện thực của chính bản tính sống của con người được thực hiện bằng sự cải tạo và phát triển lâu dài những tiền đề sinh học vốn có của nó. Không phải chỉ tinh thần, theo quan niệm của M. Sêlen, mà cả những bản năng thực tế của con người cũng có đặc tính chất lượng khác với động vật. Như vậy là Gêlen đã cố tránh sự giải thích siêu hình tư biện của Sêlơ về tinh thần và cố gắng liên hệ những khả năng bản năng và tinh thần của con người trong sự tiến hóa thống nhất của chính cơ sở sự sống sinh học.

Theo một luận đề chính của Gêlen, về mặt sinh học, con người là một "sinh vật thiếu hụt" không đầy đủ, bởi vì nó được trang bị hết sức tồi bằng những bản năng chưa được hoàn thiện và chưa được củng cố trong tổ chức sinh học động vật của mình. Động vật sống bằng khí quản có sẵn do tự nhiên phú cho. Còn con người được tiền định do tính không xác định và chưa được củng cố vê mặt sinh học, vì vậy, buộc phải sử dụng khả năng, năng lực của mình, nói cách khác, buộc phải sống theo kiểu khác hẳn động vật. Gêlen nói: con người không sống, nó thực hiện cuộc đời mình.

Sự không đầy đủ sinh học của sinh vật người đã tiền định tính mở của nó đối với thế giới. Động vật có sự liên hệ khu vực chặt chẽ và hẹp đối với một môi trường nhất định. Con người không có môi trường xác định như thế, nhưng nó có tính hài hòa kỳ lạ, có khả năng học tập, tức lối sống để sinh tồn. Gêlen gọi con người là sinh vật hoạt động.

Tính không chuyên của sinh vật người không những là điều kiện của "tự do" của "tính mở" đối với thế giới, mà trước hết như chính các nhà nhân học đã nói, còn là dấu hiệu của sự tồn hại sinh học, của sự không đầy đủ, và vì vậy, ngay từ đầu nó đã là dấu hiệu của sự bất lực và không tự do. Không cho phép "kẻ nô lệ được giải phóng". Tiền đề đó rõ ràng mang tính tiêu cực, không dẫn con người thực sự tìm thấy mình và lối sống của mình trong thế giới văn hóa: tính lịch sử sinh động và sáng tạo của con người "hoạt động" còn ở trong bóng tối.

Quan niệm của Gêlen về tính tiền định nhân học của các hình thức văn hóa của sự tồn tại của con người đã được phát triển trong đạo đức học đa nguyên của ông.

Trong học thuyết đa nguyên về đạo đức, Gêlen xuất phát từ giả thuyết cho rằng, con người có nhiều bản năng xung động độc lập về chức năng với nhau, đã tạo thành những động lực của những hành vi xã hội.

Nhân học văn hóa có những đại biểu có tên tuổi như E.Rôthake, M.Lanman_.

Nguyên tắc nhân học triết học xem con người như là sinh vật hoạt động được lấy làm cơ sở cho học thuyết nhân học văn hóa của E.Rôthake. Nếu trong nhân học sinh học của A.Gêlen, con người được xem xét chủ yếu trên cơ sở của bản tính tâm lý sinh học đặc biệt, thì trong nhân học văn hóa, bản chất con người lại được lý giải trên cơ sở của tính duy cảm và tinh thần tiên nghiệm, làm cho con người mang đặc tính là kẻ sáng tạo thế giới văn hóa.

Hoàn toàn đồng ý với M.Sêlơ và A.Gêlen, E.Rôthake xem động vật như là sinh vật mang những ham thích, những bản năng của mình, cho nên gắn chặt với môi trường, không có khả năng quan hệ từ xa với môi trường. Con người với tư cách sinh vật có khả năng quan hệ từ xa với môi trường chung quanh; "Tính mở" của con người đối với thế giới không dẫn tới môi trường chung quanh có liên hệ với văn hóa. Mỗi nhóm người, mỗi dân tộc, mỗi nhóm nghề nghiệp... đều có môi trường chung quanh riêng của mình. Khi bước vào cuộc vận động, đại biểu của nhóm cắm rễ vào môi trường đã hình thành, nhưng nó có thể đi ra ngoài giới hạn của nó, làm thay đổi hoặc hoàn toàn phá bỏ nó.

So với quan niệm của Gêlen, nhân học văn hóa có nhấn mạnh vào những động cơ thúc đẩy sự sáng tạo văn hóa, nhưng cơ sở sinh học sống vẫn được duy trì. Nó chỉ tiếp nhận cái hình thức của sự tiên nghiệm tình cảm nào đó có ý nghĩa nhất định đối với sự hình thành những kiểu văn hóa của đời sống. Cho nên, theo nhà nhân học văn hóa, điều kiện tiên nghiệm của bất cứ tri thức nào về hiện thực đều chứa đựng ngay trong tình cảm, trong cảm xúc, chứ không chỉ trong tri giác và những hình thức tư tưởng.

Nếu Gêlen tìm thấy tính tích cực trong sáng tạo của con người ở tố chất sinh học của sinh vật, thì Rôthake biện giải bằng nhu cầu hiện hữu - sống. Như vậy là ở đây, tính chủ quan sáng tạo của con người đã bị tuyệt đối hóa và những đặc điểm, những đặc tính khách quan và những giá trị chung của văn hóa vật chất và tinh thần đã bị gạt ra ngoài sự sáng tạo đó.

Nền tảng nhân học sinh học vững chắc đó, tuy có biến đổi bộ phận, vẫn đóng vai trò không kém phần quan trọng trong việc hình thành chủ nghĩa đa nguyên văn hóa.

Để làm việc đó, M.Lanman đã phê phán và xét lại thuyết tiến hóa của Đácuyn. Ông đã đi tới chỗ phủ nhận ý nghĩa quan trọng của lịch sử sinh học đối với sự hình thành con người và bác bỏ quan điểm tiến hóa lịch sử trong việc lý giải bản chất con người. Và hoàn toàn đứng trên lập trường của sự phân tích loại hình học, Lanman đã một mực khẳng định sự khác biệt giữa người và động vật.