Triết học thời Tần - Hán

Sự tan rã nhanh chóng của nhà Tần có những nguyên nhân kinh tế và xã hội của nó. Nhưng vể mặt tư tưởng, nó là biểu hiện sự thết bại của tư tưởng Pháp gia với chủ trương "pháp trị" trước thể nghiệm của lịch sử. Tư tưởng Pháp gia đã từng là vũ khí tư tưởng quan trọng trong việc đưa nhà Tần đến thống nhất quốc gia, xây dựng chính quyền trung ương tập quyền chuyên chế, nhưng giờ đây nó đã bộc lộ những nhược điểm căn bản: tư tưởng Pháp gia - và cùng với nó là thể chế chính trị tập quyền chuyên chế - đang đặt trên nền móng của nền kinh tế tiểu nông chưa đủ mạnh, thậm chí đang trên đà sa sút nghiêm trọng bởi hậu quả của nội chiến và những chính sách tàn bạo của nhà Tần; những chủ trương có tính pháp hình cực đoan như cho đốt hết các sách vở của chư tử trước đây mà họ coi là "Ngoại thư" (tức là không phù hợp với tư tưởng Pháp gia của nhà Tần), chôn sống "Nho sinh"... đã thui chột không khí học thuật lành mạnh, tự do tư tưởng ("Bách gia tranh minh” ) của thời Xuân Thu - Chiến Quốc, làm cho nhân dân và tầng lớp trí thức trong xã hội cực kỳ công phẫn; những tàn dư kinh tế và xã hội của chế độ nô lệ thị tộc cũ hãy còn, có xu hướng trở lại trạng thái phân cát, làm suy yếu quốc gia thống nhất Tần.

Rút kinh nghiệm thất bại của nhà Tần, các vua đầu nhà Hán đã một mặt, chú ý củng cố cơ đồ kinh tế và giai cấp của nhà nước phong kiến bằng cách tăng cường phát triển nển kinh tế địa chủ - tiểu nông để tạo ra tầng lớp đại địa chủ làm "bệ đỡ giai cấp" cho nhà nước và bảo vệ sức lao động xã hội, mà ở đây chủ yếu là ngưòi tiểu nông; mặt khác, huỷ bỏ những chính sách cực đoan tàn bạo của nhà Tần về mặt văn hoá để tạo ra sự ổn định trong xã hội, từng bước thủ tiêu những tàn dư của chế độ nô lệ thị tộc cũ. Thực chất ở đây là thời kỳ củng cố cơ sở vật chất của quan hệ sản xuất phong kiến, nó kéo dài tới 200 năm cho đến hết thời Tây Hán.

Thời Tây Hán (206 tr.CN - 25 sau CN) thành thị suy tàn, tinh chất "phi kinh tế", "ăn bám" của nó ngày càng thể hiện rõ nét, kéo theo là sự nghèo nàn và phát triển chậm chạp trên lĩnh vực tư tưởng triết học. Các nhà tư tưởng thời kỳ này hoạt động phân tán, chủ yếu họ trở về với những học phái đã có từ thời Tiên Tần, đặc biệt là với Lão - Trang. Họ chú ý nghiên cứu các ngành khoa học tự nhiên như thiên văn, số học, y học và đã đạt được những thành tựu đáng kể, do vậy triết học trong thời kỳ này cũng có những bước phát triển mới.

Tiêu biểu cho trào lưu triết học có khuynh hướng duy vật trong quan niệm về tự nhiên của thời kỳ này là nhóm Lưu An (khoảng 122 tr.CN) với tác phẩm Hoài Nam tử. Tiếp thu và phát triển những yếu tố duy vật trong tư tưởng triết học của Lão Tử về "Đạo", về "âm dương” và thuyết "Trời và người phân cách" của Tuân Tử, "Hoài Nam tử” đã giải quyết vấn đề bản nguyên của thế giới trên lập trường duy vật, phủ nhận Thượng đế, khẳng định khả năng sức mạnh của con người trước giới tự nhiên. Họ cho cơ sở vật chất đầu tiên của con người là "nguyên khí". Trong "nguyên khí" có bộ phận "khí dương có những thuộc tính vật chất như "nhẹ", "trong" và bộ phận "khí âm" có những thuộc tính vật chất như nặng", “đục”. "Khí dương” "trong" “nhẹ" bay lên thành vòm trời, "khí âm'' "nặng" "đục” lắng xuống làm thành trái đất. Rồi từ đó, tất cả các sự vật trong giới tự nhiên như: mưa gió, mặt trăng, mặt trời, bốn mùa, động vật, thực vật... đều là sự hoà hợp của hai khi âm dương đó. Đặc biệt nó cũng chỉ ra rằng con người là do những tinh tuý của hai khí âm dương "tinh khí") tạo thành, do vậy con người là cao quý nhất trong muôn vật. Các tác giả của Hoài Nam tử khẳng định, tự nhiên vận động phát triển theo quy luật khách quan của nó, như nó vốn tự nhiên sinh ra ("tự sinh” "tự lưu"), chứ không có một thế lực nào chi phối. Mặc dù tư tưởng triết học được trình bày trong Hoài Nam từ còn mang tính thần bí nhưng căn bản trong đó đã chứa đựng nhiều yếu tố duy vật, có tác dụng chống lại chủ nghĩa duy tâm, thế giới quan tôn giáo đương thời.

Thời kỳ này xuất hiện nhà triết học duy tâm tôn giáo nổi tiếng Đổng Trọng Thư (180 - 105 tr.CN), học thuyết của ông sau này (từ Đông Hán trở đi) được coi là hệ tư tưởng chính thống, là khuôn mẫu đạo đức xã hội của các triều đại phong kiến Trung Quốc. Đổng Trọng Thư tự coi mình là người tiếp tục tư tưởng của học phái Nho gia, nhưng thực tế ông đã xuyên tạc, tiếp thu và khuyếch trương những yếu tố duy tầm trong học thuyết của Khổng Tử, Mạnh Tử, của phái "Âm dương - Ngũ hành" và các trường phái khác để nhào nặn nên thứ học thuyết của mình, một học thuyết mang đậm màu sắc chính trị duy tâm thần bí và khắc nghiệt. Do sự biến dạng cơ bản của nó cho nên sau này người ta gọi thứ Nho giáo do Đổng Trọng Thư khởi xướng lập nên là Hán Nho, ông viết tác phẩm Xuân Thu phồn lộ trình bày học thuyết của mình.

Dưới triều Hán Vũ Đế (140 - 87tr.CN), vào nảm 136 tr.CN, Đổng Trọng Thư cho điện định lại tất cả các sách vở, kinh điển cổ, chọn ra một số và phân làm 5 loại gọi là Ngũ kinh: Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lề, Kinh Nhạc và Kinh Xuân Thu. Bản thân Đổng Trọng Thư được phong làm "Ngũ kinh bác sĩ" (người thông bác Ngũ kinh). "Ngũ kinh" trở thành chuẩn mực, là kinh điển (gọi là "Thánh kinh”), không ai được hoài nghi về tính đúng đắn, chuẩn mực của nó; nếu ai hoài nghi về kinh điển thì bị coi-là kẻ "Ly kinh bạn đạo" (xa rời kinh điển, phản đạo thánh hiền), một trọng tội.

Về tư tưởng triết học và chính trị: Hai mệnh đề quan trọng nhất trong học thuyết của Đổng Trọng Thư là "Trời trao chính quyền" và "Trời và người có thể thông quan, hiểu biết lẫn nhau”. Đẩy đến mặt cực đoan, mặt duy tâm trong tư tưởng "Mệnh trời" của Khổng Tử, ông cho rằng mọi hiện tượng tự nhiên, xã hội và trật tự của nó đều được xuất phát và sắp đặt theo ý chí của "trời"; thân thể và ý thức của con người cũng đều do "Thượng đế” ban cho. Ông cho rằng mọi hoạt động tốt hay xấu của giai cấp thống trị ở dưới trần thế đều gây nên những "xúc cảm” vui hay giận của trời, biểu hiện^: ra những hình thức "ban ơn" hay "trừng phạt" của trời như được mùa, mưa thuận gió hoà hay mất mùa, thiên tai bão lụt... Đổng Trọng Thư cũng sử dụng học thuyết "Âm dương - Ngũ hành" để xây dựng học thuyết duy tâm tôn giáo của mình, vận dụng vào xã hội. Ông đề ra lý luận về xã hội có tính chất thần học cho rằng: trật tự và quy luật vận động của xã hội là do ý chí của Thượng đế xếp đặt và chi phối, giai cấp thống trị phải nắm được quy luật ấy ("Thiên Thống”) để mà cai trị, mọi người phải biết để mà tuân theo cho hợp ý trời, ông đưa ra lý luận "dương thiện ám ác", "dương tôn âm ti” (dương cao âm thấp) khẳng định rằng giai cấp thống trị, người quân tử” là biểu hiện thế lực "dương", là sáng suốt, là người lãnh dạo... còn giai cấp bị trị, kẻ tiểu nhân là biểu hiện thế lực "âm", là ngu đần, là bị động, phục vụ cho thế lực "dương"; trật tự của tự nhiên "âm dương" không thể thay đổi được, do vậy trật tự xã hội hiện hành là hợp ý trời, là hợp lý vĩnh hằng. Cũng như vậy, ông đã gán ghép một cách duy tâm máy móc những thuộc tính có tính vật chất của Ngũ hành vào các hiện tượng xã hội, rồi giải thích nó theo mục đích rõ ràng, Chẳng hạn ông cho bộ máy đàn áp, trừng phạt của nhà nước là thuộc hành "Kim" còn quần chúng nông dân, các thê lực đối lập, là thuộchành "Mộc", do vậy "Kim" khắc (thắng) "Mộc" là hợp quy luật. Ông dùng các phạm trù "khí", "âm dương”, "Ngũ hành" để giải thích quy luật vận động phát triển của thế giới, và khẳng định quy luật ấy do trời chi phối và chỉ có "Thiên tử” (con trời - vua) được '"Trời trao cho chính quyền" mới nắm được "Thiên thống” để cai trị dân cho hợp ý trời… Rõ ràng tư tưởng triết học của Đổng Trọng Thư trong quan niệm về tự nhiên và chính trị xã hội là duy tâm tôn giáo, mang mầu sắc mục đích luận rõ nét, ông mưu toan kết hợp thần quyền và vương quyền vào một cá nhân nhà vua, người đứng đầu xã hội, được mệnh danh là "Thiên tử".                    

Về lý luận đạo đức xã hội: Đổng Trọng Thư xây dựng một hệ thống các phạm trù "Tam cương", "Ngũ luân", "Ngũ thường" làm khuôn mẫu cho mọi hành vi cư xở, giao tiếp, giáo dục và tự trau dồi cá nhân của mọi giai tầng trong xã hội. Thuyết "Tam cương" (ba cái dường cột, cơ bản) của ông cho rằng, trong quan hệ giữa người với người trong xã hội, có ba mối quan hệ cơ bản là : vua - bề tôi, cha - con, vợ - chồng (Quân - Thần, Phụ - Tử, Phu - Thê), gọi là "Tam cương"; mở rộng ra hai mối quan hệ nữa là anh - em (Trưởng - Ấu); bạn bè (bằng hữu) thành "Ngũ luân”. Thực ra đây là những mối quan hệ đã được Khổng Tử, Mạnh Tử đề cập đến rồi, nhưng ở đây Đổng Trọng Thư đã tước đi những yếu tố có tính nhân đạo, tiến bộ mà đưa vào quan niệm một chiếu khắt khe. Đặc biệt là với "Tam cương", ông đã đưa ra thứ quy tắc đạo đức phi lý, phi nhân bản: vua xử tội chết thần phải chết, nếu không là mắc tội bất trung (Quân xử thần tử, thần bất tử bất trung); cha bảo con chết con phải chết, nếu không là mắc tội bất hiếu (Phụ xử tử vong, tử bất vong bất hiếu); chồng bảo vợ phải thật tuyệt đối tuân theo (Phu xướng phụ tòng). Và ông đã dùng thuyết Âm dương (đã bị tước bỏ mặt duy vật), quy luật của tự nhiên và viện đến ý "trời" để biện minh cho học thuyết đạo đức của mình: Vua là tượng của "trời", nên có đức che chở, hưởng dẫn (Thiên vi quân nhi tái chi) – Bề tôi là tượng của "đất”, nên có đức chuyên chở, tuân theo (Địa vi thần nhi trì tải chi); Chồng là thuộc khí "dương", nên có đức sinh, dẫn đầu (Dưong vi phu nhi sinh chi) - Vợ là thuộc khí "âm", nên có đức phụ trợ, tuân theo (Âm vi phụ nhi trợ chi); Cha là thuộc "mùa xuân" nên có đức sinh (Xuân vi phụ nhi xuân chi) - Con là thuộc "mùa hạ" nên có đức dưỡng, tuân theo (Hạ vi tử nhi dưỡng chi); và tất cả là do trời định doạt (Khả cầu ư thiên) (xem Xuân Thu phồn lộ co nghĩa).