Sưu tầm một số bản kể hoặc các hình thức kể khác (truyện, thơ, kịch, phim hoạt hình,...) của các truyện cổ tích Thạch Sanh và Cây khế. So sánh và nêu nhận xét về sự giống nhau và khác nhau giữa các bản kể hoặc các hình thức kể đó.  

- Bài Thạch Sanh Lý Thông (Dương Thanh Bạch):

Ngẫm trong cổ tích ngày xưa

Ẩn điều đạo lý ai chưa tỏ tường?

Rằng là những kẻ bất lương,

Lừa người phản bạn tìm đường vinh thân.

Giàu sang có được lúc gần,

Về sau quả báo nhận phần tai ương.

Những người trung thực hiền lương,

Giúp người chẳng ngại đâu lường hiểm nguy

Sang hèn chẳng thiết so bì,

Tâm hồn thanh thản xá gì tử sinh.

Chuyện xưa ở quận Cao Bình

Vợ chồng Thạch lão muộn sinh nối dòng,

Lạy đằng Tây, khấn đằng Đông,

Việc nhân, việc nghĩa quyết không nề hà.

Tiếng lành vang tận cao xa,

Ngọc Hoàng nghe thấu ắt là duyên căn.

Cho mời Thái tử truyền rằng

Đầu thai về chốn dương trần giúp dân.

Nói về Thạch lão phu nhân

Ngày kia nghe thấy trong thân bất thường.

Đại phu phán mới tỏ tường:

Rằng đang chờ trẻ nối đường gia tông.

Mặt trời vừa hé đằng đông,

Giọt sương khẻ đọng cánh hồng hoa khoe,

Tiếng rừng rí rách qua khe,

Suối trong uốn lượn xập xoè bướm bay.

Gió rừng háo hức rung cây,

Cỏ xanh triền đổ sợi dài nắng in.

Lạy trời cao tỏ anh minh,

Vợ chồng Thạch lão cúi mình tạ ân.

Mâm đầy trang trọng giữa sân

Gà tơ một cặp, rượu ngon một vò.

Thành tâm khói toả hương mờ

Rừng thiêng chờ tiếng trẻ thơ khóc chào.

Đông tàn xuân lại qua mau

Hạ vừa giảm nhiệt dạt dào thu xưa.

Tròn năm bấm ngón đếm vừa

Bụng mang dạ chửa trẻ chưa chào đời.

Người đàm tiếu, kẻ biếm cười

Rằng là nghiệt chủng cốt người đâu đang!

Lời như búa dập đe giằng,

Trong lòng đau xót, trong tâm rối bời.

Đúng là nghiệt ngã miệng đời

Căn nguyên chưa tỏ, cợt cười chê bai.

Ưu phiền treo nặng trên vai,

Thạch ông kiệt sức dài ngày quy tiên.

Người đi trút được ưu phiền,

Người còn lại gánh truân chuyên đủ điều.

Gương xưa giá phủ nhiễu điều

Bởi điều chưa tỏ giá xiêu nhiễu tàn.

Một thân về lại rừng hoang

Mầm sinh ấp ủ non ngàn chở che.

Thu đông qua đến xuân hè,

Hai vòng lặp lại giờ nghe thu tràn.

Hoa rừng gió thoảng hương mang,

Nắng len khe lá cảnh càng mông lung.

Vầng mây sáng ở trên cùng,

Rạng màu ngũ sắc giữa vùng hào quang.

Chim ca vượn hót hoa đăng

Rừng thiêng vang tiếng khóc tràn trẻ thơ.

Ba năm nuôi một giấc mơ

Chừng nghe tiếng trẻ ngẩn ngơ giọt dài.

Khóc người ở chốn tuyền đài

Hồn thiên phù hộ con trai nên người.

Hương trầm toả tạ ơn trời

Hài nhi tuấn tú giống người cõi trên.

Thạch Sanh lấy chữ đặt tên

Tình riêng mẫu tử khắc bền cốt ghi.

Vòng qua mười mấy xuân đi

Thạch bà cũng giã từ về cõi âm.

Bao năm mẫu tử tình thâm

Cách ba tấc đất nén trầm ưu mang

Lá thu chừng nhuốm đủ vàng

Gió thu gieo trận mưa vàng lá bay.

Mồ xanh lá rụng phủ đầy

Lòng xanh con trẻ tiếp ngày bơ vơ.

Lều sơ bên suối nước mơ

Gốc đa che chở tuổi thơ qua ngày

Rìu thô một chiếc trong tay

An thân kiếm củi tháng ngày trôi mau.

Ngày kia chẳng biết từ đâu,

Một ông lão với mái đầu bạc phơ,

Lỡ đường qua chốn nương nhờ,

Võ công truyền thụ, binh thơ dạy lời.

Thực là thiên tướng nhà trời

Ngọc hoàng phái xuống giúp thời Thạch Sanh.

Sanh thời cốt cách tinh anh,

Thêm lòng chăm chỉ lại càng tiến mau.

Một thân võ nghệ tinh sâu,

Lại thêm phép thuật thác trào mưa tuôn.

Nói về một gã làng buôn,

Tên Thông họ Lý tính luôn bịp đời,

Tai teo mặt choắt răng lơi,

Mắt lươn mày trợt nét cười bất an.

Ngày kia trên lối đường ngang

Gốc đa bóng mát gió tràn mây cao.

Dừng chân nghỉ mát ít lâu,

Từ xa thấy bóng tiều phu cuối đàng.

Vai ngang, lưng thẳng, da căng

Ước chừng sức khoẻ phải ngang mươi người.

Nhẩm nhanh mưu sự tức thời,

Có người này giúp việc thời thuận thông.

Lân la tìm cách lấy lòng

Chuyện non chuyện nước chuyện trong chuyện ngoài.

Rằng vừa gặp cảm tình ngay

Kết tình huynh đệ tháng ngày có nhau.

Thạch Sanh quen ở rừng sâu

Thẳng ngay trong tính mưu sâu chẳng lường.

Giữa rừng hoà quyện khói hương

Trời cao chứng giám minh tường đệ huynh.

Cây đa lều cỏ lưu tình

Chia tay về với nghĩa huynh một nhà.

Lý gia ở thị trấn xa

Nhà chuyên cất rượu buôn xa bán gần.

Thạch Sanh nay đến đỡ đần

Bao nhiêu việc nặng một thân chẳng nghì.

Yên vui có được mấy khi

Thạch Sanh vừa đến biết gì chuyện qua.

Đầu làng cách cũng không xa

Một ngôi miếu nhỏ cũng là căn nguyên

Vốn là có lão chằn tinh

Lâu năm tu luyện thuật tinh phép thuần,

Đến làng quấy nhiễu nhiều lần

Bắt người ăn thịt phép quân chẳng sờn.

Làng cho xây miếu thuận rằng

Hàng năm cống một mạng người chuộc yên.

Các nhà lần lượt theo phiên

Lần này họ Lý đến phiên tế thần.

Lý Thông lòng dạ bần thần

Trước giờ tử biệt muôn phần sầu đau.

Trời dông gió dẫn mưa rào

Mẹ con tuôn lệ khác nào mưa rơi.

Giữa lằn sinh tử tức thời

Loé lên kế sách mượn người thế thân.

Tiệc ngon bày sẵn trong sân

Rượu ngon lần lượt ân cần rót trao.

Rằng là huynh đệ tương giao

Tình thương như thể dạt dào nước trôi.

Nay đang mẻ rượu sắp rồi

Tối nay anh phải trông coi miếu làng.

Kể ra công việc cũng nhàn,

Thay anh gánh vác, anh mang ơn nhiều.

Sanh rằng có đáng bao nhiêu,

Đệ huynh tương trợ bày điều mà chi!.

Nói xong quay bước tức thì

Lý Thông lòng nhẹ rút chì khỏi chân.

Đúng là sau vẻ ân cần,

Mưu sâu chờ chực sảy chân thiệt đời

Kẻ gian miệng nói mắt cười

Thủ gươm trong bụng giết người như chơi.

Mây đen vần vũ kín trời,

Miếu hoang lá rụng bời bời lối lên,

Tường rêu phủ kín bốn bên,

Nhện giăng, tức khí xông lên ngất trời.

Thạch Sanh chẳng kịp nghĩ ngơi

Nhanh tay dọn dẹp gọn nơi để nằm.

Chiều đi trời bỗng tối sầm

Gió giông kéo tới ầm ầm mưa rơi.

Giấc sâu mộng ở trên trời

Hoa giăng bướm lượn đẹp ngời sắc xuân.

Chợt nghe tiếng động ngoài sân

Sàn nhà rung chuyển bước chân nặng nề.

Bóng khuya nữa tỉnh nữa mê

Đầu to, tai nhọn, môi trề, mắt thâm,

Móng dài, vảy cứng trên thân

Chằn tinh vừa mới hiện thân tức thì.

Miệng gầm gừ, rít phì phì

Nhằm người hiến tế tức thì tiến lên.

Móng dài vuốt nhọn vung lên

Thẳng tay bổ xuống nhằm bên mạn sườn.

Thạch Sanh thoáng thấy tỏ tường

Lùi nhanh một bước thuận đường thoát chiêu.

Nhanh tay hươi mấy nhát rìu

Chằn tinh chống đỡ liêu xiêu mấy phần.

Đúng là tài nghệ bất phân

Ngói tuôn bụi đổ rần rần gió vây.

Hai bên phép thuật đủ đầy

Kêu mưa gọi gió lửa quây bịt bùng.

Thạch Sanh tả đột hữu xung

Rìu ngang chém trúng số cùng yêu tinh.

Chằn tinh đành hiện nguyên hình

Một con rắn lớn quăng mình trốn quanh.

Làm sao thoát khỏi Thạch Sanh?

Đầu văng một ngả xác đành một bên.

Bỗng đâu trong góc hiện lên

Một cây cung với mũi tên bằng vàng.

Xách đầu chằn, khoát cung mang

Canh ba quay bước lên đàng hồi môn.

Nói qua về gã Lý Thông

Lừa xong một cú trong lòng thoả thê,

Đang đêm mưa gió dầm dề

Bỗng đâu nghe tiếng người về gọi tên.

Một làn khí lạnh xông lên

Lưng tê, gối khuỵu, sấm rền trong tai

“Oan hồn báo oán phen này

Nhận anh ba lạy nguôi ngoai trong lòng”

Thạch Sanh vừa mới vào trong

Nhìn qua cảnh tượng trong lòng ngu ngơ.

Rõ ràng mình sống sờ sờ

Sao anh lạy tế như vừa gặp ma?

Bèn đem chuyện mới kể ra

Lý Thông tin bảy ngờ ba cũng đành,

Đưa tay nắn thử Thạch Sanh

Rõ ràng người sống rành rành ra đây

Lại thêm đầu rắn cầm tay

Đúng là chuyện thật đâu bày xảo ngôn.

Lý Thông mới thực hoàn hồn

Nhớ lời chiếu dụ thưởng công giết chằn

Làm ra vẻ mặt bàng hoàng

“Phen này thịt nát xương tan mất rồi.

Vật này vốn của vua nuôi

Lỡ tay mạo phạm phép thời đâu tha

Phải đi tìm chốn thật xa

Ẩn mình chờ đợi cho qua hạn này”

Thạch Sanh quay bước đi ngay

Về nơi rừng thẳm của ngày còn thơ.

Cây đa dòng suối đợi chờ

Rừng xanh lều bạc bấy giờ có nhau

Mưu sâu hòng tiếm công đầu

Tiến cung họ Lý dâng đầu báo công.

Chuẩn y đô đốc tiến phong

Đường đường vinh hiển Lý Thông có thời.

Thầm sâu trong bụng cợt cười

Tài mà bộc trực ở đời vứt đi.

Thăng quan tiến chức khó gì

Cong lưng dẻo miệng việc gì chẳng qua.

Có nàng công chúa ngọc ngà

Tuổi trăng vành vạnh như hoa trên cành

Nét vui suối nước long lanh

Nét buồn gió gợn tròng trành thu rơi.

Trần gian dễ kiếm mấy người

Thoạt qua đã thấy hồn lơi tâm cuồng.

Tới hồi lựa tuyển tình quân

Đài cao gieo tú duyên phần cầu may.

Hoàng thân thái tử trong ngoài

Người chen kẻ lấn dưới đài chờ duyên.

Trên cao tha thướt dáng tiên

Gió ôm mành lụa cánh mềm tay nâng.

Bỗng đâu trời trở tối sầm

Vầng ô che khuất dưới tầm cánh bay

Đại bàng vừa mới qua đây

Vụt qua cướp lấy người ngay trên đài.

Thình lình chẳng kịp trở tay

Nhà vua nghe chuyện chân tay rụng rời

Sai đô đốc tới truyền lời

Cứu ngay công chúa hứa lời thành thân.

Lý Thông bối rối mười phần

Nữa mừng nữa sợ việc quân khó thành.

Tài thô sức mọn phải đành

Thạch Sanh tìm kiếm dỗ dành giúp thân.

Sai bày lễ hội trong dân

Đờn ca múa hát dò lần mối manh.

Từ ngày về lại rừng xanh

Thạch Sanh vui với gió lành mây trong

Ưu tư chẳng gợn trong lòng

Một hôm ngồi ngắm mây lồng trời cao.

Từ xa một cánh chim mau

Sải dài cánh rộng ào ào bay qua

Dưới thân phấp phới lụa là

Nhìn ra bóng dáng đúng là nữ nhi.

Buông dây tên vụt phóng đi

Một bên cánh trái tức thì trọng thương.

Đại bàng sà xuống bên đường

Rút tên chẳng kịp trị thương phút nào

Quặp ngay công chúa chuồn mau

Thạch Sanh theo dấu máu vào hang sâu.

Mười ngày Lễ hội qua mau

Lý Thông lo lắng nát nhàu ruột gan.

Chiều tàn bóng xế nghiêng ngang

Mối manh chưa thấy dạ càng rối ren.

Chợt đâu nhìn thấy bóng quen

Thạch Sanh thấp thoáng đứng chen cuối hàng.

Lòng vui như bắt được vàng

Liền sà ngay đến hỏi han dỗ dành.

Thạch Sanh chưa hết bần thần

Tại sao họ Lý mão quan thế này?

Chuyện dài sau sẽ giải bày

Giờ thì cứu nạn việc ngay chẳng quàng.

Thạch Sanh thuật chuyện đại bàng

Lý Thông mừng rỡ kéo quân đi liền.

Sanh thời dẫn lối đi tiên

Tới nơi dãy núi mọc liền với mây.

Đường lên lỏm chỏm đá đầy

Hoang vu nắng cháy bóng cây không còn.

Miệng hang ở giữa chừng non

Thẳm sâu hun hút mỏi mòn mắt trông.

Thoáng qua đã thấy sờn lòng

Quan quân co rúm sợ không dám vào.

Đu dây từ phía trên cao

Thạch Sanh khéo léo nép vào thành hang.

Dò tìm mấy lối đường quanh

Đại bàng vừa thấy đang nằm dưỡng thương.

Đằng sau một bóng khuê nương

Nét ngài ủ rũ xem dường khổ đau.

Thạch Sanh nấp kín phía sau

Chờ nàng đi tới thì thào gọi sang.

Thuốc mê chàng đã sẵn sàng

Trộn vào thức uống cho nàng đem dâng.

Đại bàng ngấm thuốc lịm dần

Nỗi lòng công chúa trào dâng bất thường

Cảm lòng quân tử can trường

Liều thân cứu mạng coi thường hiểm nguy.

Ngọc khuê hé cửa xuân thì

Ân tình sâu đậm khắc ghi tâm bền.

Vòng dây kéo trước lên trên

Mừng cho công chúa ngọc nguyên an bình.

Thạch Sanh chờ tới lượt mình

Ngờ đâu hang bỗng thình lình tối đen.

Số là sai lấy đá chèn

Lý Thông tàn độc một phen hại người.

Một là công cướp xong rồi

Hai là diệt khẩu phòng thời sâu xa.

Thạch Sanh bị bít đường ra

Ngẫm lòng mới ngộ thật thà thiệt thân!

Người nào quân tử hiền nhân?

Người nào huynh đệ ân cần trước sau?

Ẩn sau đường mật ngọt ngào

Gươm che giáo đậy mưu sâu khó lường.

Kẹt vào trong thế cùng đường

Thạch Sanh vung búa tìm đường thoát thân.

Đại bàng tỉnh thuốc an thần

Nghe đâu trong động người xâm chiếm vào.

Vốn là yêu quái tài cao

Trọng thương sức lực đâu sao vẹn mười.

Thạch Sanh giao chiến mấy hồi

Đại bàng thảm bại xong đời yêu ma.

Cửa hang đã bịt lối ra

Thạch Sanh đành phải dò la khắp vùng.

Xảy đâu ở ngách trong cùng

Một lồng cũi sắt khoá cùng thư sinh.

Hỏi ra mới biết sự tình

Đúng là thái tử Thuỷ đình bị giam.

Thạch Sanh bèn lấy cung vàng

Bắn tan khoá củi cứu chàng thoát nguy.

Thuỷ cung thăm viếng một khi

Lời mời thái tử thuận nghi theo lòng.

Ngầm trong hang một dòng sông

Người đi rẽ nước thành dòng hai bên.

Vượt qua mấy đoạn thác ghềnh

Đường thông xuống biển ánh lên sắc ngời.

Lung linh phong cảnh xinh tươi

Nguy nga cung điện đất trời khó phân.

Thuỷ vương vui vẻ bội phần

Sai người sắp tiệc ân cần thết giao.

Ngày vui lần lượt trôi mau

Thạch Sanh ngỏ ý biệt chào hồi hương.

Bạc vàng châu báo khiêm nhường

Chỉ xin nhận ở Thuỷ vương cây đàn.

Từ ngày được cứu khỏi hang

Ngọc thân công chúa như đàn đứt dây

Lặng câm suốt cả đêm ngày

Nhà vua truyền lệnh hoãn ngày thành thân.

Đại phu nổi tiếng xa gần

Ngự y triều chính chẳng lần duyên căn.

Chẳng là tâm bệnh hại thân

Cảm thương quân tử trong hang hiểm nghèo.

Chiều tàn hút gió cheo leo

Hồn oan vất vưởng núi đèo lang thang

Chằn tinh gặp lại đại bàng

Cả hai cùng có chung mang mối thù,

Bàn nhau kiếm cách trả thù

Cốt đem tội đổ lên đầu Thạch Sanh.

Vượt qua mấy lớp quân canh

Vào cung lấy trộm gây thành án oan

Bạc vàng châu báu đem mang

Bỏ vào lều nhỏ của chàng Thạch Sanh.

Tội thời tang vật rành rành

Lý Thông chủ toạ án hình chém ngay

Giam vào trong ngục đợi ngày

Thạch Sanh oan uổng giải bày không xong.

Buồn đâu xâm chiếm cõi lòng

Đàn buông dây có dây không khẻ khàng

“Đàn kêu tích tịch tình tang

Ai đưa công chúa lên hang mà về”

Tiếng đàn như tỉnh như mê

Giọng đàn ai oán não nề xót xa

Tiếng vang đến tận cao xa

Đến tai công chúa cách ba quảng đường.

Trong lòng chợt nhớ chợt thương

Chợt đau chợt khổ vấn vương bồi hồi

Tự dưng lại thốt thành lời

Xin vua cha được gặp người rung tơ.

Nữa lòng như tỉnh như mơ

Nữa lòng đang rối như tơ ương vò.

Làm sao nên cảnh bất ngờ

Anh hùng nhận án tử chờ khai đao.

Thạch Sanh thưa chuyện trước sau

Chằn tinh giết trước, tiếp sau đại bàng

Cứu nàng công chúa khỏi hang

Hàm oan nghiệp chướng mới mang tội này.

Nhà vua nghe hết tấu bày

Cảm thương công chúa đêm ngày nhớ mong

Ban truyền phò mã sắc phong

Ngày lành tháng tốt kết phòng se hoa.

Lý Thông tội nặng chớ tha

Giao cho phò mã luận ra tội thành.

Lý Thông mặt xám mắt xanh

Mọp ngay dưới điện cổ đành chờ đao

Nghênh ngang có được lúc nào

Kề dao vô cổ khác nào bún thiu.

Tham lam gây ác đủ nhiều

Chờ nghe luận tội phách siêu hồn rời.

Sanh rằng tội rõ ràng rồi

Chiếu theo phép nước ắc thời không tha

Nghĩ tình còn có mẹ già

Tha cho về lại quê nhà tu thân.

Lý Thông chắc chết mười phần

Được ban tha bổng thất thần tạ ơn

Dập đầu máu đổ trên sân

Dắt ngay tay mẹ lên đường về quê.

Ác nhân trời bỏ đời chê

Giữa đường sét đánh tức thì thiệt thân.

Hoan ca mở hội toàn dân

Công nương phò mã kết thân đẹp ngày.

Trọng tình phò mã anh tài

Xinh tươi công chúa rạng ngời sắc xuân.

Xứng là một đấng anh quân

Xứng là thê nữ trong ngần tuyết trinh.

An vui hạnh phúc yên bình

Ngờ đâu lắm kẻ bất bình trong tâm

Khi xưa dâng lễ cầu thân

Hoàng thân các nước mấy lần từ hôn

Nay thì công chúa thành hôn

Với chàng khố rách áo ôm rỏ ràng

Khinh thường miệt thị lân bang

Dấy binh trừng phạt thế tràn vỡ đê.

Đông Tây Nam Bắc tứ bề

Binh hùng tướng mã bổ vây chập chùng.

Thế như đê nước chực bung

Thế như lũ cuốn xuống vùng hạ duyên.

Bỗng đâu vẳng tiếng dây tiên

Bỗng đâu thù hận ưu phiền chợt tan.

Thạch Sanh khẻ chạm dây đàn

Tiếng ngân tha thiết trong làn gió qua

Nào là tiếng mẹ tiếng cha

Nào là thê tử ở nhà chờ mong

Hàng hàng lớp lớp binh hùng

Xếp thương hạ giáo quyết cùng lui binh.

Thạch Sanh truyền lịnh khao binh

Một nồi cơm nhỏ cho nghìn tướng quân.

Cơm vừa vơi bớt một phần

Tự nhiên đầy lại vẹn phần mới tinh

Người người xem thấy thất kinh

Cúi mình lạy tạ kéo binh về nhà.

Nhà vua nay cũng đã già

Thạch Sanh tiếp quản nước nhà trông coi

Ngày lành tháng tốt lên ngôi

Quốc gia thịnh vượng sử đời ghi danh.

- Sự khác nhau: truyện cổ tích Thạch Sanh được kể dưới hình thức văn xuôi, văn bản thơ ở trên được kể dưới hình thức thơ.